Shumë hulumtues, autorëkombësish të ndryshme, studiues të palodhshëm të huaj dhe të vendit tonë, duke u mbështetur mbi kërkimet e bëra, dokumente të shkruara, në analizën
e gjuhës, të dokeve të fizionomisë etj., kanë dhënë mendimin e vet se kombi shqiptar është më i vjetri në Ballkan dhe se është më i hershmi, i cili në fisetë shumta jetoi, jo vetëm në brigjet lindore të Adriatikut, por u shtri deri ne brendi të Ballkanit, në kufi me Trakinë dhe me Maqedoninë. Duket se ato fise ishin edhe në vëllazëri njëri me tjetrin, prandaj zunë vend andej e kên-dej, deri në jug të Italisë.
Kushdo që shkoi në trevat shqiptare ose u interesua për punên e shqiptarëve, ka dëgjuar të flitej me një bindje të madhe për një kod normash zakonore, të përcjella brez pas brezi në jetën e njeriut dhe në kujtesën e tij,
të cilat pastaj janë rrënjosur thellë në vetëdijen e popullit. Ky kod normash zakonore është quajtur Kanun. Janë shumë ata që dinë të japin njoftime të besueshme. Kombi shqiptar mburret që kishte Kanunin, kodin më të lashtë
botëror, i mbijetuar para krijimit të shteteve.
Disa kanë shkruar mbi këtë argument, por shumë pak japin njoftime përafërsisht të sakta mbi të. Këtu bëhet fjalë përgjithësisht për hulumtime, vëzhgime të kujdesshme dhe shumë interesante nga udhëpërshkrues të zell-
shëm, të cilët i kanë përshkruar këto hulumtime, pa e përfshirë në një sistem
organik. Vjetërsia e kombit shqiptar dhe e Drejta Zakonore Shqiptare (DZSH)
labila provohen edhe sot, në shek. XXI, nëpër të gjitha ato visare të lashta, që i ha- sim të ruajtura, duke filluar në organizimin familjar, shoqëror të tij, si edhe ndër doke, gojëdhëna, ndër ligje, besëtytni etj. Të gjitha këto thonë shumë, pa iu qasur një hulumtimi të thellë dhe me kujdes. Por, a do të qëndrojnë gjatë këto visare?
Këtu bëhet fjalë për të DZSH, e cila është një përmbledhje e ligjeve, rregullave, zakoneve shqiptare, në rrjedhën e disa qindvjeçarëve, para dhe pas jetës së Lekë Dukagjinit. Forma e parë e tij e shkruar i referohet Lekë Dukagjinit, edhe pse ka ekzistuar që më përpara. Libri “Kanuni i Lekë Du-kagjinit” (KLD) u mblodh dhe u pajis me shënime nga Atë Shtjefë Gjeço-
vi, gjatë viteve 1910-1925.
Megjithëse për Kanunin është shkruar shumë, por mendoj se ende nuk janë shteruar studimet për hulumtimin e vlerave themelore e të veçanta, që përmban kodi i DZSH. Inspirimi për t’iu përkushtuar studimit dhe anali-zës së KLD, lidhet me një dëshirë timen të hershme dhe me jetën time, në familjen time tradicionale në Kosovë, me tradita, kulturë dhe mikpritje, të
njëjta me tërë viset ku jetojë shqiptarët e vendit tim. Familja, tradita shqip-tare, puna e familjes së Gjonmarkajve dhe Odës së Junikut kanë ndikuar të merrem me këtë studim mjaft të rëndësishme të së Drejtës Zakonore të po-
pullit shqiptar. Veç kësaj, ka ndikuar edhe përkushtimi për një punë të vësh- tirë që kërkon një përpunim të gjatë të dhënash dhe një shqyrtim të kujdes- shëm të kazuistikës. Por duke ditur gjithnjë se Kanuni në përgjithësi shërben për të shprehur më tepër normat që përmbahen në një kod të pashkruar dhe të shkruar, apo të përcjellë ndër breza, gjithë tërësinë e normave zakonore, sipas të cilave është rregulluar jeta e popullsisë shqiptare.
Në shek. XX dhe fillim të shek. XXI, ndër viset më të skajshme të vendit, kur filloi jeta e re, si në familje, ashtu edhe jashtë saj, po edhe në
shoqëri, s’ka dyshim që të gjitha punët,zakonet, ligjet, që mbahen për të
hershme, një ditë do të lihen pas dore.
DZSH kërkon shtjellim të gjatë për ta kuptuar, pasi do të duket se nuk ka mbështetje. Për këtë do të ketë shumë gjykime, në kundërshtim me njëra-tjetrën, po edhe damka të turpshme për kombin tonë. Eshtë shtuar nevoja urgjente, që DZSH, sidomos KLD dhe karak-teristikat e kombit shqiptar, më të mira e më të këqija, t’i hulumtojnë, t’i studiojnë dhe t’i vlerësojnë vetë studiuesit e shkencëtarët shqiptarë, duke u
ditur se këta shkencëtarë kanë lindur dhe janë rritur në të njëjtin ambient, me parime të shëndosha shkencore dhe të pajisur me një kriter të drejtë paanë-sie.
Duke lexuar shumicën e studiuesve të huaj, sidomos etnografè, del se jo të gjithë kanë pasur fjalë dhe lëvdata shumë admiruese për kombin shqiptar. Sipas mendimit të shumicës shqiptare, duhet të jemi të sigurt, se duke u marrë me studim të mirëfilltë dhe të kujdesshëm, në mënyrë shken- core për jetën dhe të drejtën e zakoneve të popullit shqiptar, do të kemi arsye të krenoheni para kujtdo.
Ua kemi për nder shumë hulumtuesve vendorë dhe të huaj që kanë shkruar shumë për DZSH, në veçanti për KLD. Mirëpo, është mundim i
madh t’i marrim në duar të gjitha këto shkrime, që të kemi mundësi të pa- raqesim në mënyrë më të përmbledhur jetën e popullit shqiptar ndër zakonet e veta shekullore. Sa kemi vërejtur, duke u takuar me malësorët e krahinave të ndryshme dhe duke marrë mendimet e tyre si dhe përvojën e tyre në
zgjidhjen e çështjeve të ndryshme, shihet se themeli i jetës shqiptare është i njëjti për të gjithë. Dallimet që ishin aty-këtu, nuk e prishin fizionominë e njëmendtë, as të DZSH, as të Kanunit. Kanuni, në tërësi shërben për të shprehur, më tepër se normat që përmbahen në një kod të shkruar a të për-cjellë ndër breza, gjithë tërësinë e normave zakonore, sipas të cilave është rregulluar jeta e popullsisë së Malësisë së Shqipërisë së Veriut. Prej këtij vlerësimi, punimi në fjalë mban titullin: E DREJA ZAKONORE SHQIP-
TARE (TRASHËGIMI KULTURORE – JURIDIKE), titull i cili i përgjigjet strukturës dhe qëllimit të librit, me të cilin synojmë të vëmë bazat për një
studim më të përmbledhur. Në përpilimin e kësaj vepre, kemi shfrytëzuar shumë vepra, revista që flasin mbi të Drejtën Zakonore – Kanunet dhe jetën e popullit shqiptar.
Kemi mbledhur materiale, duke bashkëbiseduar me malësorë dhe duke je-
tuar me ta. Aq sa kemi mundur, kemi mbledhur materiale nga burime gojore të familjeve në zë, të malësorëve dhe të krerëve, të cilët kishin njohuri të interpretonin Kanunin në tërësi ose pjesë të veçanta të tij, të bartura brez pas
brezi, madje duke lënë në rastet më të shumta edhe gjuhën dhe stilin e folësve për çështje të ndryshme. Po ashtu kemi mbledhur normat e tjera, të cilat së bashku, përbëjnë tërësinë e normave zakonore vendore.
Në fund të hulumtimit tonë, kemi konstatuar, se cila është në tërësi vlera e DZSH, veçanërisht çfarë vlere kulturore e juridike ka në kohën e sot- me DZSH (KLD), i cili është shprehja konkrete dhe e kodifikuar e vetë kë-
tyre normave. Shpresojmë që mundi nuk do të na shkojë huq. Nga libri ynë, çdonjëri do të njohë jetën e popullit shqiptar, me atë thjeshtësinë e dikur- shme, në pajtim me doket dhe zakonet, me fisnikërinë e qëndrueshme she- kuj me radhë, si në jetën familjare, si në atë shoqërore. Një ndihmesë të madhe na ka dhënë literatura, posaçërisht bisedat e
zhvilluara me malësorë në të gjitha viset shqiptare.
