Peja , shtrihet në prendim të Republikës së Kosovës , me një sipërfaqe prej 603km2 . Qyteti i Pejës shtrihet rrënzë bukurive natyrore të alpeve shqiptare , gjegjësisht Bjeshkëve të Rugovës . Historia , kultura , tradita , pasurit natyrore e shumë elemente tjera e karakterizojnë komunën e Pejës . Në teritorin e saj ruan një pasuri të madhe monumentesh të kulturës materiale , të krijuar gjatë shekujve të kaluar nga banorët . Ato përbëjnë një burim autentik për ndriçimin e historisë e veçanarisht të krijimtarisë popullore në lëmin arkitekturës . Monumentet e gjinive të ndryshme ruajnë në vetvete vlera shumë të çmuara ,por qenja pranë njëri – tjetrit , kompozimi në ansambël dhe trajtim në një gjuhë të përbashkët arkitektonik , ua rrisin shumë më tepër vlerën . Gjurmimi i kështjellave të periudhës antike ,por nuk duket të ketë qenë diçka e rastit apo një fantazi e individit fakti që në shekullin e VI , autori bashkëkohës i perandorit Justinian , Prokopi i Çezaresë , shënon për provincën e Dardanisë 69 kështjella . Në vetëdijen popullore të fshatrave të Pejës ruhen kudo të freskëta toponimet ; “ Gjytet ” , “ Gradishtë ” , ” Gradinë ” , “ Kala ” , “ Kullë ” , ” hamame ” , etj . Peja me rrethinë paraqet një burim të begatshëm të trashëgimisë materiale dhe shpirtërore të periudhave të ndryshme , të cilat veçohen për nga vlerat , cilësitë , karakteristikat , rëndësia historike etj . Zbulimet arkeologjike në arealin e Pejës , tregojnë se në këtë hapësirë është i pranishëm procesi i organizuar i jetës urbane qysh nga kohërat më të hershme . Eshtë interesant të përcillet ndërrimi i influencave të ndryshme etno – kulturave në vendëbanimin e Pejës , prej godinave Dardane . romake ,bizantine , sllave dhe turko – orientale etj . Kështu me të gjitha vlerat kulturore popullore ( arkitektura , skulptura , doket dhe zakonet ( dardane ) të trashëguara nga antika , Bizanti , madje edhe mesjeta . Ambijeti shkencor i vendit ka qenë i vetëdijëshëm për këtë pasuri arkeologjike , por në rastin më të mire , është mjaftuar me regjistrimin e vendëndodhjes së tyre . Matriali i përpiluar në terrene ka krijuar një te re të këtyre fortifikimeve , nga e cila mund te nxirren disa mendime paraprake , që dalin nga një analizë e parë e tij . Në hyrje të qytetit të Pejës , gjindët Lokaliteti arkeologjik qyteti i vjetër i Pejës i uajtur ” Siperanum ” , lokalitet iliro – rromak . Lindja e qytetit daton kryesisht nga fillimi shk . III , e . r . Qyteti i Pejës ( Siperantum ) , me një qytetërim romak , shtrihet në fushën e Pejës në të dy anët e lumit Lumbardh ndër qytetet me të mëdha dhe më të rëndësishme antike . Sipas shenimeve qyteti zinte një sipërfaqe se paku 30 hektarësh , ku përfshin edhe një pjesë të fshatit Qyshk .
– Kalaja e Qytetit në Pejë
Dikur gjindet mbi sipërfaqe të rrethuar mirë në formë katërkendëshi të shrregullt , me kulla të rrumbullakta në qoshe . Gërmadhat janë në afersi të drejtpërdrejt të qytetit . Kalaja e ndertuar me muri nga guri me një lartësi 3m dhe trashësi 1m dhe gjatësi 112m , pra kishte një sipërfaqe prej 13 . 440m2 apo 112X120m .
– Në kodrat e fshatit Radac
– Pejë , kemi një kështjell , nëpërmjet kësaj fortifikate u bente komunikimi me luginën e Zhlepit dhe Grykës së Rozhajës . Nëpër këtë vend kalonte një trase tradicionale tregtare e cila ishte e njohur me toponimin “ Rruga e Karavaneve ” .
– Kalaja e Lipës të Pejës
-Në hyrje të fshatit malor Lipë , gjinden themelet e një kalaje shumë të vjetër . Vendi ku shtrihet kjo kala ka shumë gjurmë që vertetojnë ekzistimin e saj . Ekzistojnë mure të një lartësi prej 1m dhe në mure frenzhi .
– Po ashtu edhe në Jabllanic të Pejës .
– Në fshatin Vranoc të Pejës ,
– Sipas ekspertve të arkeologjisë ekziston një lokalitet arkeologjik që i përket shekullit VIII – VI p . e . sonë .
– Në fshatin Krushec të Pejës
– Ekziston një lokalitet arkeologjik që i përket shekullit II – VI të . e . se re .Tek shkolla e mesme e ulet “Fan S.Noli”,tani jane varrezat e serbeve per ti zhdukur varrezat ilire dhe ende quhet podi i kishes,ku ka qene edhe kisha poashtu nga gjurmet ka mbetur vetem Guri i Bajrakut,mu me ata gure te kishes qe ka qen e ndertuar ne kohen ilire eshte ndertuar nje xhami ne lokalitet tjeter ne fshatin Kryshec por prap shqipefolesit me djegjen e xhamis gjate luftes se fundit i kan zhduk komplet guret duke i hedhur ne lumin e Deqanit,kjo i mbetet institutit per mbrojtjen e monumenteve ne Peje te hulumtoje tutje.
–Në fshatin Kastrat ( Doberdol ) të Pejës
– Ekziston një lokalitet arkeologjik ku gjindët një Tumë që i përket shekullit VIII – V p . erës . sonë .
=Shpella e Radavcit
– Shpella gjendet afër fshatit Radavc , pranë burimit të Drinit të Bardh , rreth 11 km larg qytetit te Pejës pranë rrugës Pejë – Rozhajë . Shpella gjendet në pjesën verilindore te vargmaleve të Alpeve Shqiptare ( Bjeshkëve te Nemuna ) . Duke u nisur prej periudhave më të hershme historike , pos gjinive të ndryshme të krijimtarisë jetësore , veprimtaria e popullatës së Kosovës u manifestua edhe në lëmin e arteve figurative konkretisht në ndërtimin arkitektonik . Kjo ndërtimtari e periudhave të ndryshme historike ( parahistoria , antika , mesjeta , koha e re ) pa dyshim shkon krahas me historinë e popullit Kosovar . Procesin e lindjes dhe të formimit të kulturës dhe të bartësve të saj duhet ta shohim si një zhvillim historik , në të cilin morën pjesë disa komponente bazë : në kushtet e kalimit nga antikiteti i vonë në mesjetën e hershme dhe lindjen e një kulture me fizionomi e tipare të reja . Përbërsit që morën pjesë në formimin e kulturës janë :
– përbërësi autokton ilir , ose trshëgimia ilire .
– përbërësi i kulturës provinciale romake dhe i antikitetit të vonë
– përbërësi i kulturës së hershme byzantine – Perandoria osmane
Trashëgimia Ilire
Ne përcaktimin e objekteve me origjinë ilire është e nevojshme të shikohet evulicioni tipologjik që ato kanë pësuar nga koha në kohë . Midisë tyre janë eksponatet muzeale si : Fibula të shekullit pare të e . sonë , objektet zbukuruese – byzylykët prej teli , rrathet . Ndikim të traditës së largët ilire janë zbukurimet e objekteve metalike të epokës së hekurt . Por duhët cekur edhe një aspekt të botës shpirtërore , të kultit ndaj të vdekurtit , të kultit të varrimit . Një fakt shumë i radësishëm është ai i ripërdorimit të tumave ilire , thyrja e enëve në varr gjatë ceremonialit . Elementet e kulturës ilire që vine perms shekujve në kulturën e popujve tanë , janë një deshmi e vijimësisë së banimit të truallit tone nga e njëjta popullsi .
Trashëgimia Romake
Përfshirja e Ilirisë në kuadrin e perandorisë romake ndikoi fuqimisht në futjen e një tog elementesh në kulturën e banorëve vendas . Në shekujt e pare të e . sonë me fuqizimin ekonomik e administrative të perandorisë , prodhimet e artizanatit romak mbushin gjithë tregun . Prodhimet e shumta e të kategorive të ndryshme romake dalloheshin për karakterin praktik , lehtësinë e perdorimit dhe efektivitetit në prodhim . Gjatë shekujve III – IV e . sonë me fuqizimin e provincave , pati një gjellëri dhe fuqizim të elementit vendas , të cilët bëhen me të qartë e më veprues gjatë antikitetit të vonë – shek . IV – VI e . sonë . Kështu disa stoli i përshtaten më mire veshjes duke u pasuruar me elementë të rinj , kurse midis veglave të punës të bien në sy sëpatat e latushme , në një kohë që në poçari vazhdojnë të prodhohen tipe të njohura enësh . Ndërtimi i kultit kishtar në trevat shqiptare është evidente , këtë mund ta dokumentojmë në bazë të dokumentave historiko – arkivore apo topografike .
Trashëgimia Bizantine
Përbërsi i tretë i kulturës është ai bizantin . Dhe kjo është një rrjedhojë e natyrshme historike e përfshirjes së vendit nën ambrellën e administrates dhe kultit bizantin . Arkitektura bizantin vrehët edhe në Manastirin e Deçanit , i ndertuar nga viti 1327 1335 . Kisha e manastirit të Deçanit ka formën e bazilikës pesëpjesëshe me kube , ndersa pjesa e oltarit dhe priparati janë tripjesëshe dhe pak më të ulta . Përkah stili kisha e Deçanit mbështetet gati plotësisht në arkitekturën romane , por ka edhe elemente të gotikës .
Treva e Rugovës përfshihet në antikitetin e vonë nga shek . IV – VI , në provincën e perandorisë bizantin me qendër në Shkodër . Gjatë kësaj kohe kemi të ngritura një numër të madh ndërtesash kulti . Si shembull përmendim Kishën në Kuqishtë e ndertuar në vendin e quajtur “ Kodra e Kishës ” , “ Bokrrina e Fratit ” etj Ne Peje kemi Kishen e Fratenive ne vendin e quajtur “Jarina”, e shume kisha tjera ne qytetin e Pejes dhe fshatrat e Pejes. Patriakana e Pejes eshte ne bregun e majte te Lumbardhit, ne te hyre ne Gryken e bukur te Rugoves. Patriarkana e Pejes daton nga decenja e pare e shekullit XIII e lidhur ngusht me jeten dhe zhvillimin e shtetit mesjetar.
Periudha Osmane
Osmanet, kohe pas kohe e plotesuan me ndertime te reja.Ardhja e turqve solli nje influence shume te forte te cultures osmane-islame ne jeten shpirterore dhe kulturen materiale te kesaj treve.
Monumentet sakrale islame, Sarajet e Pejes, Xhamite, Teqet, Mesxhidet, Varrezat, Tyrbet, Konaqet, Mullinjte, Hanet, Sahat Kullat, Qarrshia e Vjeter, Urat, Shatervanet, Krojet Publike (qeshmet), Hamamet (banjot publike),Kullat e shekujve XVII-XIX, shkollat etj. Trashegimija kulturore e Pejes me rrethine gjate periudhave kohore perjetoi ngritje dhe ramje, e tera u mvarte nga regjimi.
Sahat Kulla ne Peje
Kulla e Sahatit ne Peje gjindet ne lagjen e Puhovcit afer xhamise se Abdylrezakut. Sipas dokumenteve ekziston mundesia se edhe Kullen e sahatit e ka ndertuar Abdylrezak Efendiu. Sahat Kulla e Pejes eshte ndertuar ne vitin 1871, materiali i perdorur gjate ndertimit eshte : guri I gdhendur dhe druri ne forme katerkendeshi.
Qarshia e vjeter e Pejes
Pra Qarshia e Pejes definohet si qender e shtrire perbri lumit ne mes te zonave paralele te banimit.Sipas te dhenave Qarshia e Pejes per here te pare permendet kah fundi I shek. XIV-te, atehere vijme ne perfundim se zejtaria ne Qarshin e Pejes perjetoje lulezimin e vertete. Ne fillim Qarshia e Pejes shtrihej nga Ura e Zallit gjeri te Ura e Gurit siq u quante Qarshia e Madhe. Ne vitin 1835, Qarshia e Pejes kishte 550 dyqane.
Ura N”Gure ne-Peje
Ura e Gurit zene nje vend kryesor nder objektet e vjetra ixhinierike te vendit tone.Ura u ndertua ne shek. XIV. Ndertimi I nje sere urash ne qytetet e Dukagjinit tregon per nivelin e larte dhe per njohurite e medha te mjeshtrive vendas ne fushen e ndertimit.
Objekti i Shkolles se pare shqipe ne Peje
Objekti i shkolles se pare shqipe “Haxhi Zeka” u ndertua ne gjysmen e dyte te shekullit XIX-te. Kultura material, ne tevertete realizimet arkitektonike te shqiptareve, ne periudhat e ndryshme historike jane burime material, dokumente tee pokes ne te cilen u ndertuan ato objekte. Shkolla e vogel, Shkolla e Hamam Xhamise apo objekti i Shkolles se pare shqipe, gjindet ne afersi te kompleksit te Hamamit te vjeter nga shek, XV, Hamam Xhamise nga shek. XVII, ne Peje. Nga kjo shkolle dolen luftetaret e cultures kombetare dhe pishtaret e arsimit shqiptare te cilet me vone punuan pa lodhje ne perhapjen e librave ne gjuhen shqipe te bashkevendasve te tyre si kontribut iqmuar ne hapjen e shkollave amtare. Vlerat kulturore reflektojne historin e Rajonit te Pejes i kontribojne identitetit dhe japin nje atmosfere te veqante. Objektet monumentale te gjitha kohrave dhe elementet tjera jane nje vlere e rendesishme per popullin e Pejes dhe tere popullaten shqiptare. Perveq natyres, Trashegimise kulturore, resurseve tjera, rajoni i Pejes, eshte ivlefshem per ta vizituar. Dikush mund te perjetoje zbulimet arkeologjike, Kalate, dikush ti vizitoje objektet fetare, Qarrshite, komplekset arkitektonike e shume objekte kulturore.
