Kur e pashë për herë të parë nga afër, kisha lexuar thuajse çdo
gjë që pati shkruar deri atë ditë. Njihja çdo vepër të tij dhe nuk
mund të mos thosha se Ismail Kadare ishte shkrimtari që më kishte
magjepsur mbi këdo tjetër. Në atë kohë ai ishte njeriu që ndikonte
më shumë në formimin e atyre që besonin se shkollimi dhe drejtimi
intelektual do të ishte e ardhmja e tyre. Për të tjerët, për ata që nuk
e donin regjimin ose përgjonin çdo mundësi ndryshimi, ai ishte
prova për të parë se deri ku ishte i gatshëm të lëshonte diktatori.
Por në shkurt të vitit 1986, kur u gjenda përballë tij në rrugën e
ngushtë midis Bashkisë së sotme dhe bar Sahati, Ismail Kadare ishte
tashmë intelektuali më i konsoliduar në vend. Një personazh me
njohje ndërkombëtare dhe në shkëlqimin e tij të plotë. Enver Hoxha
kishte vdekur, Ramiz Alia që e pasonte nuk kishte as hijen dhe as
vullnetin e tij për ndëshkime. Ndërkohë, në Francë ai po përmendej
jo vetëm si një shkrimtar shqiptar, por edhe si një ndër intelektualët
më të mëdhenj të kohës. Disa herë kandidat për çmimin Nobel në
letërsi.
Ishte duke ecur bashkë me Helenën, bashkëshorten. Me një hap
të ngadaltë dhe me një lloj indiference që i binte gjithnjë në sy. Isha
gjimnazist i vitit të 3-të dhe atë ditë, e madje gjithë javën në vijim,
kisha një ndjesi gëzimi që nuk e dija nga më vinte. Padyshim kishte
lidhje me atë takim të rastësishëm që trazoi gjithë ëndrrat e mia.
Deri në tetor 1990, kur u largua nga Shqipëria, e pashë edhe shumë
herë të tjera. Pas rikthimit të tij në Shqipërinë demokratike në maj
1992 e takova shumë herë. Kemi bërë bashkë mbi 12 intervista dhe
kemi qenë në dreka të gjata e të lirshme, ku duhet thënë se Kadare
kishte një sharm mahnitës. E kam parë në ditë të mira dhe të këqija.
Në ditë, kur mllefi dhe urrejtja derdhej mbi të si në vjeshtën e vitit
2006 me një intensitet dhe me shpifje befasuese, por edhe në ditë kur
shkëlqente, si në Pallatin Elize, në maj 2016, ku mori titullin Oficer
i Lartë i Legjionit të Nderit nga vetë presidenti francez Holland. Ky
i fundit mbajti një fjalim të gjatë në nder të tij. Jeta e tij nuk pati
ulje dhe ngritje të mëdha, por ai është padyshim një nga njerëzit më
interesantë që kam njohur në jetën time.
Ismail Kadare lindi në Gjirokastër më 28 janar 1936. Qyteti i
lindjes do linte gjurmë të thella tek ai, por njëherazi, Kadare do ta
përjetësonte atë në një prej librave më të bukur e më të përkthyer të
letërsisë shqipe: “Kronikë në gur”. Siç thotë që në fillim të librit, ai
lindi në një qytet, ku po të qëlloi të rrëzohesh anës rrugës, nuk bie në
kanal, por në çatinë e shtëpisë tjetër. Më shumë sesa vetë qyteti tek ai
la gjurmë mënyra e jetesës dhe kodet zakonore që rregullonin jetën
e tij. I rritur nga gjyshja dhe një kompani bashkëmoshataresh të saj,
ai e kaloi fëmijërinë mes kujtimeve të Perandorisë Osmane që kishte
pasur ndikim të fortë në qytet dhe luftës së saponisur italo-greke që
po e trondiste atë. Në librat e tij ai thotë se i takon atij brezi fëmijësh
që më parë se emrat e zogjve mësuan llojet e avionëve ushtarakë që
uturinin mbi qytet. Jeta e luftës e trazoi disa herë qytetin e gurtë, por
ardhja në fuqi e komunistëve solli një trazim që nuk ishte njohur
kurrë. Aq më tepër që ai vetë u gjend mes dy furive: babait dhe
familjes së tij që ishin konservatorë dhe nuk e donin regjimin dhe
familjes së mamasë, ose më mirë dajave të tij, që e kishin përqafuar
atë.
Në këtë kohë, ende fëmijë, Ismail Kadare përfshihet nga magjia
e letërsisë. Në shtëpinë e gjyshërve gjen librin “Makbethi” të
Shekspirit dhe pa pyetur askënd zhytet në subjektin tragjik. Nuk e
di se si mund të jetë përkthyer në fantazinë e një fëmije historia
makabre e Makbethit, por që nga ai moment, me gjasë, ai e ndjeu
që letërsia dhe krijimi ishin rruga e jetës së tij. Madje nuk humbi
kohë, e quajti veten shkrimtar dhe këtë status e mori duke kopjuar
me dorë tragjedinë e Makbethit që e kishte lexuar ato ditë. Nga ky
kopjim mori rrugë një prej autorëve të mëdhenj të shekullit XX në
botë.
Atmosfera letrare në Gjirokastër duhet të ketë qenë e ndezur. Në
gjimnaz sapo kishte mbaruar studimet Dritëro Agolli, kur mbërriti
Ismail Kadareja. Bashkë me të ishte edhe Agim Shehu që do bëhej një
poet i njohur, në nivelet e mesme të kohës. Gjatë viteve të gjimnazit
ai botoi poezinë e parë në shtypin e kohës. Më pas një poezi për
vdekjen e Stalinit. Maturant kishte përgatitur tashmë librin e tij të
parë me poezi, “Frymëzime djaloshare” që u botua para se të shkonte
në universitet.
Në gjimnaz pati edhe një incident të vogël që pas viteve të
komunizmit e tregonte me shaka, por edhe e përmendi në veprat e
tij. Bashkë me një shok kishin arritur të shkrinin pak plumb dhe e
kishin derdhur në një kallëp monedhe 0.5 lekëshe të improvizuar.
Me entuziazmin e riprodhimit të një monedhe reale, ua treguan
shokëve të klasës, por dikush i kallëzoi. Në vend që të qeshnin me
nismën e tyre, autoritetet e morën më shumë seriozitet. I akuzuan
për falsifikim monedhash dhe i mbyllën në burg. Qëndruan aty 48
orë derisa dikush i bindi autoritetet se një lojë fëmijësh nuk mund
të ishte falsifikim monedhash. Ato 48 orë burgu ktheheshin jo rrallë
në rrëfimet e tij me humor.
Me një libër të botuar dhe me premtimin e një prej talenteve të
më mëdha të moshës, nisi studimet në Universitetin e Tiranës. Kur
i mbaroi u dërgua për studime plotësuese në Institutin Gorki në
Moskë. Një strukturë mjaft e njohur në gjithë Lindjen Komuniste
për përgatitjen e shkrimtarëve të realizmit socialist. Por Ismail
Kadare mbërriti atje në një moment të trazuar, kur Hrushovi
kishte denoncuar Stalinin dhe kur artet në BS po merrnin frymë.
Në rrethet letrare pati mundësi të njihte Evgjeni Jevtushenkon dhe
Boris Pastërnakun. Ky i fundit mori edhe çmimin Nobel, gjatë kohës
që Kadare ishte atje, me romanin “Doktor Zhivago”. Ai i përmend
të gjitha këto evente në librin e tij mahnitës, “Muzgu i perëndive të
stepës”.
Por veç klimës më të hapur dhe më të ndezur letrare, Moska
ridimensionoi tek i riu edhe përmasat e lirisë. Një qytet me miliona
banorë, me shumë dashuri për të huajt, me shumë evente dhe mbi
të gjitha me pak njerëz që e njihnin, ishte një botë tjetër për të riun
që vinte nga një qytet ku të gjithë përshëndesnin njëri-tjetrin. Ai
u zhyt brenda asaj bote duke provuar gjithë tundimet e saj. Nisi të
kishte histori të bukura me vajza, bleu një kamera me honorarin
e një libri që botoi dhe me të mundohej të bënte filma të shkurtër
sipas modelit amerikan. Por ndërkohë që jetonte në Moskë, me një
lloj snobizmi që po e tërhiqte çdo ditë, poezitë që botonte në shtypin
shqiptar e kishin bërë edhe më të famshëm.
Ismail Kadare mund të kishte ndenjur edhe më gjatë në Moskë.
Askush nuk mund të thoshte se cili do të kishte qenë fati i tij, sikur
raportet politike mes Tiranës e Moskës të mos tensionoheshin e më
pas të prisheshin fare. Ai mbërriti në Tiranë për pushime, por nuk
u kthye më kurrë në Moskë. Siç rrëfente më vonë, kjo ndarje pa
lamtumirë duhet të ketë ndikuar fort në subkoshiencën e tij, sepse
për vite me radhë e shihte atë në të njëjtën ëndërr të përsëritur.
Shihte rrugën e shkollës dhe qendrën e qytetit, duke e ditur që aty
nuk mund të shkelte më. Por pas vitit 1990, kur Shqipëria dhe Rusia
u hapën dhe kushdo mund të shkonte pa asnjë ndalesë, hezitoi ta
bënte këtë. Ëndrra iu zhduk si me magji. Mbase kishte pasur të
drejtë. Kur më 2008 u rikthye në Moskë pas 50 vjetësh, shumë pak
kishte mbetur nga qyteti që kujtonte ai. Përfshi sharmin e femrave
që nuk ekzistonte më.
I mbetur në Shqipëri, u ndje si i mbyllur në kafaz. Jeta në përmasa
kontinentale mbaroi dhe atdheu dukej shumë i vogël dhe provincial
për të. U kujtua që një shoku i tij nuk ishte kthyer nga Bashkimi
Sovjetik, madje kishte blerë një kasolle në Jakuti, vendin më të ftohtë
të globit për t’i shpëtuar ndjekjes së ambasadës. Vendosi që po ashtu
të arratisej edhe ai. Ndërsa ishte me një delegacion të rinisë, tranzit
në Pragë, u largua nga të tjerët dhe tentoi të shkonte në ambasadën
e Bashkimit Sovjetik për të kërkuar strehim politik. Nuk dihet se si
llogaria për atë që do pësonte familja atje, por edhe tundime të tjera
ia kthyen mendjen. Iku nga hoteli ku ishte strehuar me idenë për t’u
arratisur dhe u kthye tek të tjerët. Shoku i dhomës, piktor, i vetmi që
ia kishte vënë re mungesën as nuk tregoi dhe as nuk i tha gjë. Shumë
vite më vonë i tregoi se e kishte kuptuar që ai tentoi të ikte dhe u
kthye sërish.
Nuk ishte tentativa e vetme për ikje e Ismail Kadaresë. Më 1983,
në një nga dimrat më të ashpër dhe të rrezikshëm për të, mendoi të
kërkonte strehim politik në Francë. Por shqetësimi për atë që mund
t’i ndodhte familjes nuk e la ta bënte. Miqtë e tij francezë e suportuan,
duke i thënë se nëse prej tij nuk vinin lajme, ata do ndiznin shtypin
e Parisit dhe atë europian. Media botërore do ngrihej në mbrojtje të
tij.
Herën e tretë, më tetor 1990, kërkoi realisht azil politik. Me atë
gjest, gjeneroi më shumë një proces që kishte nisur pa kthim në
Shqipëri. Atë të hapjes së saj. Por deri atëherë kishte ende 30 vjet për
të jetuar si shkrimtar në komunizëm.
Por më 1960-n, i kapur në kurthin e Shqipërisë së mbyllur, iu
dedikua letërsisë. Botoi vëllimin poetik “Shekulli im”, që ishte një
bum për brezin e ri shqiptar. Letërsia e Kadaresë ishte shumë ndryshe
nga ajo që ishte shkruar deri atë ditë në Shqipëri. Por njëherazi ajo u
kthye në një stekë shumë të lartë për këto që tentonte letërsinë.
Më 1963 botoi librin që e bëri të njohur ndërkombëtarisht,
romanin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Një vepër e ngjeshur, pa
stërhollime dhe me një figurativitet mahnitës. Stili i tij bëri për vete
edhe një përkthyes shqiptar nga frëngjishtja, një ish-i burgosur
politik që quhej Jusuf Vrioni. Libri i përkthyer nga Vrioni u paraqit
në Francë nga ambasadori shqiptar Javer Malo në disa adresa dhe
papritur, pati një sukses befasues. Kadare u nis vetë në Francë, siç
kujton ai, për t’iu përgjigjur ftesës së atjeshme, por kur mbërriti
kuptoi që nuk kishte asnjë ftesë. Megjithatë kjo nuk pati asnjë
rëndësi. Pas veprës së parë pasoi një seri veprash të tjera, njëra më
mbresëlënëse se tjera. Botimi i tij u mor përsipër nga Fayard. Klod
Duran, presidenti i saj, duket se u lidh shumë me Kadarenë. Vite më
vonë kur e intervistova në Qerret, më tha se Kadare kishte ndërruar
qasjen e francezëve ndaj Shqipërisë. Ishte pikërisht Klod Dyran, që
nxori jashtë një pjesë të madhe të veprës së Kadaresë në verën e vitit
1990. I mori me vete në bagazhet e tij pas një vizite në Shqipëri.
Në fillim të viteve ’70, Ismail Kadare ishte shkrimtari më i njohur
në vend dhe mbi të gjitha më i përkthyeri në Perëndim. Në këtë
kohë zhvillohet edhe takimi i parë dhe i fundit i tij me diktatorin
Enver Hoxha. Në raste të tjera qëlloi që ata të shtrëngonin dorën ose
të uleshin në të njëjtën sallë, por ky ishte i vetmi takim i plotë.
Ismail Kadare po shkruante një roman për prishjen e
marrëdhënieve shqiptaro-sovjetike në Moskë dhe kishte kërkuar
akses në dokumente, kur Nexhmije Hoxha, gruaja e diktatorit, e ftoi
për një kafe në shtëpi.
“Një moment”, më rrëfente Kadare më vonë, “dera u shty ngadalë.
Me një trokitje të lehtë, diktatori u shfaq në të dhe kërkoi leje nëse
mund të ulej me ne”.
Siç kujton Kadare ishte krejt e kundërta e atij që shumë
mendonin, ose atë ditë donte të sillej si i tillë. Biseda e tyre u vërtit
rreth Gjirokastrës, familjeve atje, jetës në qytet dhe shumë pak tek
aktualiteti.
“Me një gjenerozitet të çuditshëm”, kujton Kadare, “më ofroi disa
shënime që ai vetë kishte mbajtur për qytetin”.
Takimi nuk pati ndonjë kulm, por ai ka ndezur shumë debate, për
dekada në Shqipëri. “Dimri i vetmisë së madhe”, romani që Kadare
botoi, u ndalua shpejt. Një fushatë masive nisi kudër tij, një fushatë
që u ndal po nga ai që e kishte frymëzuar – vetë diktatori.
Për thuajse 10 vjet raportet e Kadaresë me Hoxhën mbetën ndër
më komplekset dhe aspak të lehta për t’u përshkruar. Në dekadën
e fundit të jetës së tij, Enver Hoxha ishte më i fuqishëm dhe më
paranojak se kurrë. Ndërkohë, po atë dekadë, Ismail Kadare ishte
personaliteti më i rëndësishëm në vend dhe i vetmi me njohje të
plotë ndërkombëtare.
Pas ndalimit dhe rilejimit me përpunim të romanit “Dimri
i vetmisë së madhe”, Ismail Kadare dërgoi për botim veprën
“Pashallarët e kuq”. Botuesi i gazetës, me frikën e ndonjë problemi
ia nisi Ramiz Alisë. Entuziast për veprën, Alia ia përmendi atë Enver
Hoxhës në mbledhjen e mëngjesit, duke i lënë mbi tavolinë edhe një
kopje. Mëria e Hoxhës në këtë rast është e gjitha e dokumentuar.
Në ditarin e tij, publikuar vetëm në 10 vitet e fundit, Hoxha ka një
shpërthim të pabesueshëm kundër Kadaresë. E akuzon atë ndër të
tjera për qëndrim antiparti, (“krimi” më i frikshëm për të cilin mund
të ndëshkohej një qytetar në Shqipërinë komuniste). Vetë sekretari
i Enver Hoxhës ka rrëfyer në kujtimet e tij se shpërthimi i diktatorit
ndaj Kadaresë ishte i frikshëm. Vepra u ndalua dhe atëherë kur të
gjithë prisnin arrestimin, Kadare mbijetoi.
Mbijetesa e tij ka qenë gjithnjë e çuditshme. Shumica e veprave u
kritikuan ose u ndaluan direkt. Në librin “Vjeshta e ankthit”, djali i
kryeministrit Mehmet Shehu, tregon se një natë, duke u grindur me
të, babai i kërkoi të mos shoqërohej më me Ismail Kadarenë.
“Ai është një ‘agjent i borgjezisë’”, i kishte thënë.
Më vonë, Bashkim Shehu dhe Ismail Kadare kanë rrëfyer se ai ia
tregoi këtë gjë shkrimtarit që atë natë. Kadare nuk shprehu asnjë lloj
trazimi.
Si mundet që në një vend si Shqipëria komuniste, ku koka e
njeriut nuk kishte asnjë vlerë dhe ku humori i diktatorit mund të
të fuste shtatë pashë nën dhe, Ismail Kadare mbijetoi, kur njeriu
numër dy i regjimit e quante “agjent të borgjezisë”? Shpjegimi është
gjithnjë në kuadrin e hamendjeve, por më e mundshmja është ajo
që një arrestim i Kadaresë do sillte edhe ndalimin e veprës së tij,
ku protagonist ishte edhe vetë Enver Hoxha. Versioni i dytë, më i
mundshëm është ai që Hoxha prek indirekt në një nga bisedat e tij
me Ramiz Alinë dhe Kadri Hazbiun në vitin 1982.
“Nëse e arrestojmë Kadarenë”, shprehet, “ata do ta bëjnë disident
e do mbushin faqet e gazetave. Edhe librarinë përballë ambasadës
sonë në Paris e kanë mbushur me librat e tij. Ne nuk kemi pse ua
japim kënaqësinë që të na akuzojnë se ka disidencë këtu. Po Kadare
të ulë mirë kokën”.
Natën që Enver Hoxha kishte rënë në koma, Ismail Kadare
përballej me një mbledhje demaskuese në Lidhjen e Shkrimtarëve
për novelën e tij “Nata me hënë”. Por vdekja e Hoxhës ishte një lloj
lehtësimi për të. Siç thotë ai:
“Enver Hoxha më kishte mbrojtur. Po nga kush më mbrojti? Po
nga vetë Enver Hoxha?”
Në fund të viteve ‘80, Kadare kishte fituar statusin e të paprekshmit.
Ishte ndoshta i vetmi individ në Shqipëri jashtë çdo lloj rreshtimi.
Në qershor 1989, ai qe i ftuar nderi i presidentit francez Miteran,
në festimet e 200-vjetorit të Revolucionit Francez. Qëndronte në
të njëjtën sallë dhe në të njëjtat evente me presidentin amerikan
Xhorxh Bush. Këtij të fundit i nisi, siç dëshmoi më pas, edhe një letër,
në të cilën, i konfirmonte se populli shqiptar i ishte tejet mirënjohës
Amerikës, se e donte këtë vend dhe se qëndrimi i komunistëve ndaj
SHBA-së, nuk përfaqësonte ndjenjat e vërteta të shqiptarëve. Letrën
mori përsipër t’ia dorëzonte në dorë një hebre i famshëm i mbijetuar
i Holokaustit, Elie Viezel. Ky i fundit e mori vetë në telefon nga
Uashingtoni për t’i dhënë lajmin: “Porosia u dorëzua!”
Në pranverën e vitit 1990 erdhi për një takim me studentë në
fakultet. Ftesat i shpërndante Mero Baze dhe tri ditë para takimit nuk
kishte asnjë vend bosh në sallë. Ditën e takimit dyert u shpërthyen
dhe në një sallë të tejmbushur ovacionet për të vijuan gjatë. Frazat e
tij ishin të drejtpërdrejta, pa atë ngërçin që kishin gjithë të tjerët dhe
me një lloj arrogance që vetëm ai mund ta dëshmonte. Tregonte që
nuk kishte frikë dhe këtë e manifestonte dukshëm. Po kaq dukshëm
ndihej mbështetja e studentëve për të. Të gjithë besonin se Kadare do
të ishte e ardhmja politike që po përgatitej në Shqipëri. Asnjë nga ne
nuk e dinte se dy ditë pas atij takimi ai kishte pasur një letërkëmbim
zhgënjyes me Ramiz Alinë, Sekretarin e Parë të KQ të PPSh. Njeriun
që e kishte takuar në shkurt dhe me të cilin kishte folur hapur.
Raportet Alia-Kadare, që dominuan thuajse një vit ndryshimet
shqiptare, nisën pikërisht këtu. Një letre të Kadaresë të muajit prill
ku i kërkohej të bënte ndryshime më shpejt, Ramiz Alia i ishte
përgjigjur me një kundërletër ku i kujtonte se në letrën e tij partia
nuk përmendej askund. Letërkëmbimi i tyre është botuar i plotë.
Siç thotë Kadare, shpresa e tij tek Alia si një lider i ndryshimit
mbaroi atë ditë. Po atë ditë, ai vendosi që në rastin më të parë të
kërkonte strehim politik në Francë. Përpara kësaj do të kishte edhe
një përballje tjetër midis tyre, ajo te takimi i Alisë me intelektualët
më 13 gusht 1990.
Ismail Kadare ishte personaliteti më i rëndësishëm në atë
mbledhje dhe qendra e vëmendjes së të gjithëve. Por ai zgjodhi të
heshtë. Iu shmang edhe pyetjeve direkte të Alisë, që kërkonte me
çdo kusht të dinte mendimin e tij. Madje, përgjigjes së Kadaresë, “se
këtë çështjen e pluralizmit, nuk e kuptoj”, iu kundërpërgjigj: “Këtu,
ti je njeri që e di më mirë këtë!”
Dy muaj më vonë Kadare kërkoi strehim politik në Francë, në
zyrën e Ministrit të Jashtëm Francez, Roland Dyma.
Ishte 26 tetor 1990. E mbaj mend me detaje atë ditë. Në Tiranë po
zhvillohej mbledhja e Ministrave të Jashtëm të Ballkanit. Ishte hera
e parë që organizohej në Shqipëri. Në drekë kisha parë diplomatët
që zbrisnin nga hotel Dajti drejt Pallatit të Kongreseve. Mbasdite
isha në Bibliotekën e Akademisë së Shkencave kur Ben Blushi ma
bëri me dorë nga jashtë, duke insistuar me shenja se kishte një lajm
shumë të rëndësishëm:
“Ismail Kadare kërkoi strehim politik në Francë”, më tha.
Duhet të kesh jetuar në atë kohë për ta kuptuar efektin e asaj
fjalie. Pas ikjeve të ambasadave regjimi po kalonte një periudhë
relativisht monotone. Kadare e ndezi sërish. Tirana ishte e gjitha si e
dalldisur atë pasdite. Në Teatrin Kombëtar ku vihej në skenë “Nata
me hënë” e Kadaresë, dyert u shpërthyen kanat. Më shumë sesa me
një sallë ngjante me një stadium. Libraritë u boshatisën nga blerës
që donin të kishin çdo kopje të mbetur të librave të tij. Bulevardi,
oponenca reale e regjimit, gumëzhinte me një triumfalizëm që rrallë
e kam ndier më vonë. Edhe pse besoj se përshkrimi ka qenë një
nga pikat e mia të forta në gazetari, këtë moment jam i paaftë ta
riprodhoj atë që po ndodhte realisht. Nga çdo cep dëgjoheshin valët
e VOA dhe zëri i Elez Biberajt që pak nga pak konfirmonte atë që
tani e dinte gjithë Tirana. Kadare kishte ikur. Ikja e tij ishte në një
mënyrë edhe fundi i regjimit. Edhe dita jonë e fundit e universitetit.
Që nga e nesërmja nuk hymë pothuajse asnjë ditë në auditor. Dy
javë më vonë, Konferenca Kombëtare e Talenteve të reja në Korçë u
shndërrua thuajse në një manifestim. Kur Teodor Keko përmendi
emrin e Kadaresë, salla u ngrit në këmbë e nisi të duartrokasë.
Kadare ishte vendosur ndërkohë në Paris nën mbrojtjen e
qeverisë franceze. Një vit më vonë, kur Ramiz Alia shkoi për vizitë
në Francë, i nisi një letër përmes një punonjësi të ambasadës: “Jam
në hotel Crillion. Të pres të flasim për të mirën e Shqipërisë”.
Kadare nuk shkoi dhe ata nuk u takuan më kurrë.
Në maj 1992, Kadare u kthye në Shqipërinë pluraliste. Dola
bashkë me një ushtri të tërë për ta pritur te dera e avionit. Disa kohë
më parë i kisha dërguar një letër të gjatë me Remzi Lanin dhe ai ma
kishte kthyer me librin e tij “Nga një dhjetor në tjetrin” me dedikim.
Për herë të parë e takova personalisht një pasdite të majit 1992, kur
shkova ta merrja për një takim me studentë dhe intelektualë. Takimin
do ta drejtoja unë. Isha 23 vjeç dhe i tregova gjithë atmosferën pas
ikjes së tij. Atë që po ndodhte në universitet dhe në Tiranë. Ato javë
që ndenji në Shqipëri u takuam shpesh. Ditën që po ikte qëlluam
të dy në avionin e linjës Tiranë-Zyrih. Ai shkonte në Paris, unë në
Strasburg. Nuk e dija nëse do kisha rast ta shihja sërish. Në fakt për
thuajse 31 vite e kam takuar më shpesh sesa çdo njeri tjetër. Ai nisi
ta ndajë jetën midis Parisit dhe Tiranës. Refuzoi çdo ftesë për t’u
bërë pjesë e politikës; çdo propozim të çdo pesë viteve për t’u bërë
President i Republikës.
“Unë nuk mund të bëhem President i Republikës”, më tha një
ditë, “unë jam diktator, shkrimtari nga natyra është diktator, nuk i
pranon kundërshtimet”.
Kur ishte në formë rrëfente me një humor fantastik. Kishte edhe
një sens autoironie. Tregonte sesi kishte vizituar Kinën në kulmin e
revolucionit kulturor dhe se shkrimtarët i kishin çuar t’i takonin në
orizore. Më pas i kishin transferuar në Vietnam, në kulmin e luftës
me amerikanët. “Bombat binin diku afër”, rrëfente, “ndërsa ne na
tregonin trase dhe flisnin për shumë armiq të vrarë. Kur u nisëm
me avion, dritaret qenë zënë me batanije. Një moment dëgjuam një
anuncim: ‘Kemi dalë nga hapësira ajrore e Vietnamit’. Shpërthyen
duartrokitje”.
Herë të tjera rrëfente për njerëzit e famshëm që kishte njohur në
jetë. Që nga presidentë e mbretër e deri tek Marçelo Mastrojani apo
Milan Kundera.
Shumë herë të tjera e kam takuar në Paris. Kam drekuar sa herë
në shtëpinë e tij, me gatimet fantastike të Elenës. Ose kemi shëtitur
bashkë në Parkun e Luksemburgut, në bulevardin Sen Zhermen, ose
kemi kaluar kohë në kafenetë e Bulevardit San Mishel.
Më 2016-n, mora një ftesë për të asistuar në dekorimin e tij si
Oficer i Lartë i Legjionit të Nderit. Në Francë ai kishte arritur gjithçka.
Që prej vitit 1996 ishte anëtar i përjetshëm i Akademisë Franceze,
struktura më elitare e mendimit dhe artit francez. Më 1989-n ishte
ftuar bashkë me 200 njerëzit më influentë të planetit në festimet e
200 vjetorit të Revolucionit Francez. Në botë kishte marrë çdo çmim
të mundshëm, veç Nobelit. Pikërisht çmimit që i ishte afruar më
shumë në jetë. Që herët në fillimet e tij.
Fransua Holland, Presidenti i Francës kishte organizuar një
ceremoni madhështore. Kishte dashur t’ia jepte vetë çmimin në
Pallatin Elize. Mes duartrokitjeve nisi një fjalim të gjatë ku çdo
emër dhe çdo personazh ishte kaq familjar për mua. Ndërsa ai fliste,
nisa të kujtoja shumë prej bisedave që kishim bërë bashkë edhe në
shëtitjet buzë detit në Qerret. Aty ku Kadare kishte ndërtuar një vilë
që e kishte shumë për zemër dhe ku kalonte thuajse pa ardhur në
Tiranë verat e tij.
Ndërsa shihja dekorimet madhështore të një prej sallave më të
famshme të Francës; intonacionin e zërit të presidentit të saj dhe
duartrokitjet që e pasonin, mendova se njeriu më pak i interesuar
për të gjithë atë ishte Kadareja vetë. Dëgjonte shpërfillshëm, thuajse
pa mendje.
Çmimet dhe titujt janë shpesh konfirmim për pasiguritë e
njerëzve. Kadare nuk ishte nga ata. Nuk kishte qenë kurrë. Ai ishte
koshient i asaj që ishte dhe asaj që kishte sjellë e do linte mbrapa
në këtë botë. Kam frikë se ai e kishte pasur këtë ndjesi, që atë ditë
në moshën 13-vjeçare, kur duke kopjuar një nga tragjeditë më
të famshme të Shekspirit, në qytetin e tij mesjetar, e quajti veten
shkrimtar.
Kishte pasur të drejtë. Është një shkrimtar i vërtetë! Më i vërteti
që unë kam njohur ndonjëherë!
