Nëse ka ca të vërteta mbi mbretërimin e Mbretit Zog I, atë më mirë se kushdo tjetër e di Skënder Zogu, nipi i tij. I rritur në oborrin mbretëror nën kujdesin e hallave Princesha, por edhe të vetë Mbretit Skënder Zogu jo vetëm ka shumëçka për të treguar për jetën brenda pallatit, por edhe për gjithë kalvarin e zhvendosjeve të familjes mbretërore, pas pushtimit të Shqipërisë nga fashistët, që u pasua nga ai nazist dhe instalimi i pushtetit komunist.
Nipi i mbretit Zog I, Skënder Zogu, prej pak kohësh ka botuar një libër kujtimesh, të titulluar “Një jetë në shërbim të kombit shqiptar-Kujtime mërgimi”. Një libër voluminoz që autori e nis që me lindjen e tij, vitet në Pallatin Mbretëror, largimin nga Shqipëria në vitin 1939, mërgimi në Turqi, pastaj në Egjipt e me radhë. Raportet me xhaxhain e tij mbret, si ndiqej për së largu instalimi i pushtetit komunist dhe të gjitha ngjarjet që pasuan më tej, deri në ndërrimin e sistemeve.
Kemi shkëputur disa fragmente nga ky libër, për të shuar kureshtjen e kureshtarëve mbi jetën e pallatit, por edhe për disa momente kyçe, tejet të debatuara rreth Mbretit Zog, që është largimi në datën 7 prill 1939 dhe legjenda e grabitjes së thesarit të shtetit.
SKËNDER ZOGU
Unë kam lindur në Davos, Zvicër, më 1933, për shkak të një sëmundjeje të rëndë të nënës sime Faika Minxhalliut (1897-1935), nga Delvina, e cila ishte gruaja e tretë e babait tim, princit Xhelal bej Zogu, vëllai i madh i Mbretit të shqiptarëve Zogu I. Duke qenë se ime motër Elvira dhe unë mbetëm pa nënë në moshë tepër të vogël, na lanë me një guvernante gjermane, Marian, nën kujdesin e hallave tona, princeshave mbretërore. Babai u rimartua me Hyrijet Allajn (1916-1993) nga Elbasani, e cila do të na rriste me kujdes dhe me dhimbsuri të madhe, kur u mblodhëm të gjithë bashkë në mërgim.
Në periudhën kur babai jetonte në Tiranë me dy motrat e mia, Melitën e Verën, dhe me dy vëllezërit e mi, Mirginin dhe Gencin, motra ime e madhe dhe unë patëm kënaqësinë të rrinim në Pallatin Mbretëror, pasi mbreti Zog ishte ende i pamartuar dhe i donte shumë fëmijët. I rrethuar nga të motrat, princeshat Adile (1860-1966), Nafije (1896-1948), Sanije (1903-1969), Myzejen (1905-1969), Ruhije (1906-1948), Maxhide (1907-1970) dhe nga nipi dhe mbesat, Teri (1923-2001) dhe Danushi (1925-1999) ai kishte mbajtur të lidhur klanin familjar, njëlloj siç kishte vepruar edhe e ëma, Nëna-mbretëreshë Sadije Toptani, pas vdekjes së të shoqit, Xhemal Pasha Zogut.
Babai vinte të na takonte shpesh dhe mbante lidhje të ngushta me bashkëqytetarët e tij në Burrel (Mat), nga ku kishte rrënjët. Gjatë qëndrimeve në Tiranë në dimër dhe në Durrës në verë, ne merrnim pjesë në festat e organizuara nga Oborri dhe shihnim mbretin, i cili na gëzonte me dhurata. Më kujtohet Pallati Mbretëror, i cili gjendej atje ku sot është Akademia e Shkencave. Kishte një kopsht të madh me një zonë të caktuar për kafshët. Aty pashë për herë të parë një shqiponjë në kafaz dhe njëri prej rojeve më tha në shqip: “Pa shihe pak, Bubi (ishte forma përkëdhelëse, me të cilën më drejtoheshin mbreti dhe princeshat), ky zog është simboli i kombit tonë dhe gjendet edhe te flamuri ynë kombëtar”.
Unë isha vetëm pesë vjeç dhe nuk mund ta kapja mirë domethënien e këtyre fjalëve, por hera-herës ajo shqiponjë më dilte në ëndërr, duke fluturuar sipër kopshtit tonë. Verës shkonim së bashku me familjen mbretërore në plazhin e Durrësit. Vendoseshim në disa shtëpiza druri tepër të thjeshta afër detit, ku rrinim bashkë me kushërirat tona Terin dhe Danushin, si edhe kushëririn Tatin. Mbreti Zogu I, xhaxhai ynë, e çmonte praninë tonë dhe na kushtonte pak nga koha e tij e lirë.
Mbante një kostum të bardhë e me tepër sqimë dhe na shpjegonte se si pas maleve, vendi ynë shtrihej në një sipërfaqe të madhe, një pjesë e së cilës, Kosova, për fat të keq gjendej nën pushtim. Më kujtohet, po ashtu se si një ditë ime motër e pyeti: “Po pas detit, çfarë ka, madhëri?”. Si përgjigje dëgjova këto fjalë të rënda: “Mimija (formë përkëdhelëse, që më pas e përdorën edhe hallat dhe të afërmit) ime e vogël, andej ka rreziqe të mëdha, megjithëse ky det blu duket kaq i paqtë dhe i bukur”. Besoj se donte që ne të kuptonim, se megjithëse na ndante i njëjti det, fqinji ynë përballë mund të bëhej armik i vendit tonë.
Martesa e mbretit Zog, 28 prill 1937 me konteshën Geraldinë Aponi de Nagi-Aponi na solli shumë gëzim, pasi ajo na merrte shpesh në krahë dhe na rrëfente përralla nga vendi i saj i lindjes, Hungaria. Martesa u zhvillua në sallën e nderit të pallatit të Tiranës me trajta të një salltaneti oriental, por tejet thjeshtë, përsa i përket formaliteteve, meqenëse bëhej fjalë për një ceremoni kryekëput civile. Në fillim të pranverës 1939 po luaja me ushtarët prej plumbi mbi dyshemenë e sallonit.
Pyeta guvernanten: “Kur do të shkojmë përsëri në Durrës, në plazh?”. Ajo ngurroi mjaft gjatë, pastaj m’u përgjigj: “Bubi im i dashur, s’ma do mendja se do të jetë e mundur, pa shih si janë rreshtuar këta ushtarët e tu te dera? Duket si një shenjë, që ka një kuptim të caktuar!”. Natyrisht, si fëmijë gati 6 vjeç, s’mund ta kapja dot ç’ka donte të më thoshte. Më 7 prill 1939, në orën pesë të mëngjesit, babai bashkë me njerkën, vëllezërit dhe motrat e mia dhe guvernantet e tyre, erdhi dhe i kërkoi Marias të mblidhte sa më shpejt ndonjë plaçkë, aq sa të mundej. Pa vonuar, me dy makina morëm rrugën drejt Maqedonisë, duke lënë Marian në lot, pasi ajo e kuptonte mirë çfarë po ndodhte. Më 10 prill mbërritëm në Shkup bashkë me shumë fisnikë shqiptarë, mes të cilëve edhe disa ish-ministra, me oficerë të rangut të lartë dhe prefekti i Tiranës.
Ata ishin larguar me ngut nga Shqipëria përmes rrugëve nëpër male, duke i rënë nga Peshkopia në Dibër. Gjatë kësaj kohe, komandanti i Gardës Mbretërore, koloneli Hysein Selmani dhe ish-ministri i Kulturës, Abdurrahman bej Dibra, në krye të pesëqind luftëtarëve, bënë një qëndresë të fortë kundër trupave italiane. Në Shkup, familja jonë së bashku me fisnikë të tjerë dhe me ofiqarë të mbretërisë, qëndroi rreth tri javë në pritje për t’u nisur për në Stamboll, ku do të bashkohej me mbretin Zogu I dhe me shpurën perandorake. Gjatë kësaj periudhe, babai kishte në shërbim të tij një shofer, Loron, si dhe një zonjë me ngjyrë, e cila gatuante.
Kjo e fundit përbënte një çudi të madhe për ne, pasi ishte e vetmja grua me ngjyrë në Shqipëri dhe ishte hera e parë që shihnim një “zezake” që fliste shqip për mrekulli dhe që na i bënte punët për merak. Nëna jonë, Hyrijeti, e bija e Emin bej Allajt, ofiqar i lartë në Elbasan, kishte lënë në Shqipëri prindërit, të vëllanë Feritin (oficer), motrën, Mirmisan (mësuese) dhe kunatin, Hasanin. Ky ishte oficer e do të pushkatohej nga komunistët. Familja jonë e bashkuar me babin tonë, ishte një ngushëllim i madh sepse e vuanim shumë largimin nga Shqipëria, duke mallkuar pushtuesit fashistë.
Turqia, atdheu im i dytë (1939-1947)
Më në fund u nisëm drejt Turqisë, për t’u bashkuar me familjen mbretërore, e cila ishte vendosur në Pera Palas, hotel i famshëm në Stamboll. Mbreti Zog dhe mbretëresha Geraldinë na pritën me shumë gëzim. U puthëm edhe me hallat, të cilat, ashtu si edhe mbreti, i uruan mirëseardhjen babait, duke iu drejtuar “Abej” (çka do të thotë vëlla i madh e që vjen nga turqishtja-Abi). Në hotel valëvitej flamuri shqiptar dhe në atë çast unë brita: “Shqiponja e zezë e Tiranës na paska ndjekur”. Qëndrimi në Stamboll u shkurtua sepse Turqia, ku jetonin me mijëra shqiptarë, ruante njëfarë neutraliteti në konfliktin botëror.
Presidenti Ismet Inonu, i cili i priti me nderime mbretin Zogu I dhe mbretëreshën Geraldinë, u ofroi mikpritje duke u thënë se ishin të mirëseardhur dhe se në Turqi mund të ndiheshin si në shtëpinë e tyre, megjithatë, për arsye diplomatike, Turqia dëshironte të ruante neutralitetin dhe ai i sugjeroi mbretit të mos ndërmerrte veprimtari politike dhe të mos mobilizonte shqiptarët për të çliruar vendin e tyre nga pushtimi. Këtë mbreti nuk mund ta pranonte, pasi kishte zgjedhur mërgimin, pikërisht për të luftuar kundër pushtuesit. Përpara se suita mbretërore të largohej nga Stambolli, u mbajt një këshill i familjes.
Babai vendosi të qëndronim në Turqi e të mos niseshim në Europë. Ai jo vetëm kishte të afërm të familjes, disa kushërinj nga ana e gjeneral Zia Pasha Zogut, vëllait të babait të tij Xhemal pasha Zogut, por edhe shumë shokë që nga periudha e Universitetit të Drejtësisë të Darussafaka-së, ku ishte diplomuar. Turqishten e fliste shkëlqyeshëm dhe, njëlloj si edhe i vëllai, e donte shumë atë vend, të cilit shqiptarët i kishin dhënë shumë personalitete të shquar historikë. Mbreti Zog e mirëkuptoi këtë vendim dhe i premtoi të vëllait mbështetje financiare, pasi gjatë largimit të ngutshëm, ky i fundit nuk kishte mundur të merrte dot asgjë.
Këtu do të doja të hapja një parantezë. Babai, gjatë reformës agrare që votoi qeveria mbretërore, bënte pjesë ndër ata pak pronarë tokash, që me vullnetin e tij pranoi t’u shpërndante fshatarëve një pjesë të terreneve të veta. Nga ana tjetër, ai gëzonte një popullaritet të madh në krahinën e Matit dhe bujaria dhe mikpritja e tij ishin të njohura nga të gjithë, para së gjithash nga personat më në nevojë. Pasi kishte qenë Prokuror i Përgjithshëm, ai u zgjodh tri herë deputet i Parlamentit) më 1924 dhe më 1928 në Dibër dhe më 1925 dhe më 1928 në Kosovë). Për ta falënderuar, mbreti Zog i ndërtoi një shtëpi të bukur në Tiranë, atje ku sot gjendet stadiumi “Qemal Stafa”.
Ajo shtëpi u shemb për të ngritur stadiumin dhe rreth 1100 m2 të asaj sipërfaqeje i përkasin trashëgimtarëve të tij, të cilët as sot e kësaj dite nuk kanë marrë asnjë kompensim nga ana e shtetit shqiptar. Babai kishte edhe një shtëpi në Qafështamë, ku gjendet burimi i famshëm i ujit, i cili sot shitet nëpër shishe me mbishkrimin “Burim mbretëror!”. Po ashtu, zotëronte edhe një shtëpi në Sarandë me një terren prej 750 m2 dhe një terren prej 600 m2 në Durrës, përbri vilës së Zogut. Së fundmi, për ta mbyllur këtë parantezë, do të doja të thosha që ndryshe nga sa pretenduan komunistët, në mërgim mbreti nuk mori thesarin publik, por vetëm fondet personale.
Ai jetonte me paratë që i kishte dhënë shteti gjatë atyre viteve për funksionet e tij politike dhe zotëronte flori otoman “Reshidije”, i cili datonte qysh nga koha e nënës dhe babait të tij. Ne të tjerët kishim shumë pak para dhe xhaxhai ynë, pasi u vendos në Angli më 1949-ën, çdo gjashtë muaj na dërgonte para për të jetuar dhe për studimet tona. Kur mbërritëm në portin e Aleksandrisë na u shfaq një det blu, një plazh me rërë të hollë dhe një temperaturë verore. Një varkë e marinës egjiptiane doli të na merrte tek anija, zbritëm dhe shkuam në sallonin e personaliteteve ku na u urua mirëseardhja. Një veturë na çoi në Sidi Bishr, plazhi nr.1 ku mbreti kishte zënë me qira për ne një apartament, që i përkiste familjes shqiptare Thomaidi.
Të nesërmen, dy vetura, njërën e ngiste Temali dhe tjetrën kapiteni egjiptian Shafik na çuan në pallatin e familjes mbretërore në Ramleh. Ishte një moment lumturie, pasi më në fund do të shihnim xhaxhain, mbretëreshën Geraldinë, hallat tona princeshat Sanije, Myzejen, Maxhide dhe kushërinjtë tanë Princin Leka dhe Taki Kryeziun. Të veshur siç duhej, u përqafuam me të gjitha dhe befasuam për mirë tërë familjen me sjelljet e edukuara, respektin që treguam, si edhe me njohuritë tona në gjuhën angleze. Kjo ishte meritë e madhe e nënës sonë Hyrijet Zogut.
Në një moment, mbreti u kthye nga ajo e i tha: “E dashur motra ime Hyrijet, të përgëzoj që i ke rritur fëmijët e tu në një mënyrë tepër të denjë. Të lutem ta heqësh zinë dhe të uroj qëndrim të këndshëm pranë nesh”. Paskëtaj m’u drejtua mua: “O Bubi im i dashur, të lashë djalë të vogël dhe shoh je bërë një burrë i ri”, – e na përqafoi të gjithëve. Pak më vonë shkuam të përshëndesim princeshën Ruhije të sëmurë rëndë e që dergjej në shtrat. Ishte me kancer. Na futën në dhomën e saj. Nuk njihej më dhe dikush i pëshpëriti: “Kanë ardhur të të përqafojnë fëmijët e princ Xhelalit”.
Befas, ajo hapi sytë dhe tha: “Bubi, Mimi, ju jeni?”. Ne shtrënguam në krahë e ajo na pyeti ku ishin motra dhe vëllai. Në atë çast, Vera, ime motër dhe im vëlla Mirgini duke parë gjendjen e saj, u ndjenë keq dhe zunë të qanin. Ajo u shtrëngoi dorën dhe u tha: “Lutuni për mua”. Tri javë më pas, më 31 janar 1848 ajo ndërroi jetë dhe qeveria egjiptiane organizoi funeral shtetëror. U varros në Mokatam të Kajros nga Baba Siri, kryetari i Urdhrit të Bektashinjve shqiptarë.
Ishte një moment vërtet i rëndë për t’u kapërcyer. Më pas, shkuam të takonim princeshën Nafije, nënën Tatit, e cila po ashtu ishte e sëmurë. Na përqafoi dhe na gostiti me bonbone. Pas drekës, mbretëresha Geraldinë na njoftoi se ishte ngarkuar të ndiqte studimet tona, ndërsa princesha Sanije do të merrej me aspektet materiale. Tati na priti me humor: “Kushërirat e mira e të dashura dhe kushërinjtë e mi të dashur, dëshiroj të shkoni mirë me mësime dhe të mos ndiqni shembullin tim”.
Pas gjimnazit ai nuk i vazhdoi fare studimet, me gjithë aftësitë si vizatues dhe krijues modelesh për automobila. Në atë kohë, më 1948- ën, Tati kishte skicuar një veturë e cila ngjante krejt DS-së së Citroen-it, e cila do të prodhohej vetëm në vitin 1955. Ishte notar i zoti dhe i pëlqente gjuetia nënujore.
Shkurt, për ne ishte si një vëlla i madh. Kushëriri ynë princi Leka u mrekullua nga ardhja jonë, pasi deri në atë kohë ishte i vetmi fëmijë në pallat. Tani ai do të kishte kushërinj dhe kushërira me të cilët mund të luante. Me të merrej një guvernante me origjinë zvicerane, Elizabeth Aegerter, të cilën ne e thërrisnim Tefta e që fliste gjermanisht, frëngjisht dhe anglisht. Me thënë të drejtën, nuk ishte aq e rreptë sa guvernantet austriake dhe gjermane që kishim pasur ne. Truproja i tij, kapiten Qazim Preni ishte një burrë i mrekullueshëm me origjinë nga Derjani. Mbreti i kishte besuar të birin qëkur ky kishte qenë fare i vogël./Panorama
